یکی از مشهورترین محدثان نامی شیعه، ثقةالاسلام محمّد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، معروف به «کلینی» است. کلینی اصالتا ایرانی و از روستای «کلین» واقع در 38 کیلومتری شهرری و ناحیه جنوب غربی جاده قم ـ تهران، نزدیک حسن آباد کنونی است.
آرامگاه پدر کلینی، یعنی یعقوب بن اسحاق ـ که از بزرگان شیعیان آن روز بوده ـ هم اکنون در قریه «کلین» بوده و زیارتگاه مردم آن سامان است.
ثقةالاسلام کلینی در عصر امام حسن عسکری علیه السلام متولد شد و با چهار سفیر و نماینده خاص امام زمان علیه السلام ـ که در طول غیبت کوتاه آن حضرت، رابط بین شیعیان و امام زمان علیه السلام بودند ـ هم عصر بود.
عموم طبقات، او را به راستی گفتار و درستی کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار میستودند؛ به طوری که نوشتهاند شیعه و سنی در اخذ فتوا به وی مراجعه میکردند و در این خصوص، مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. به همین جهت ملقب به ثقةالاسلام گشت و او نخستین دانشمند اسلامی است که به این لقب خوانده شده است.
کلینی در امانت و عدالت، تقوا و فضیلت، حفظ و ضبط احادیث ـ که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع الشرایط بوده است ـ مانند نداشت.
ثقةالاسلام کلینی در ری، قم، بغداد، کوفه و دیگر نقاط دور و نزدیک ممالک اسلامی ـ که امروز برای ما درست روشن نیست ـ در نیمه دوم سده سوم هجری، دانشمندان بزرگ، فقها و محدثان بسیاری را ملاقات کرده و از خرمن معلومات و محفوظات آنها خوشهها چیده و بهرهها گرفته است.
احمد بن ادریس قمی، احمد بن محمّد بن سعید همدانی معروف به ابن عقده، احمد بن محمّد بن عاصم کوفی، احمد بن مهران، اسحاق بن یعقوب، حسین بن محمّد بن عمران اشعری قمی، علی بن ابراهیم قمی، عبداللّه بن احمد بن عبداللّه برقی، محمّد بن حسن صفار , ...
این عده از فقها و محدثان بنام شیعه از جمله شاگردان کلینی به شمار میروند:
احمد بن ابراهیم، معروف به ابن ابی رافع صیمری، احمد بن کاتب کوفی، احمد بن علی بن سعید کوفی، جعفر بن محمّد بن قولویه قمی، عبدالکریم بن عبداللّه بن نصر بزاز تنیسی، محمّد بن ابراهیم نعمانی، معروف به ابن ابی زینب ـ که از شاگردان مخصوص و نزدیکان او بود و کتاب الکافی او را نسخه برداری کرده است ـ، محمّد بن احمد صفوانی ـ او نیز از شاگردان مخصوص او بود و کتاب الکافی را رونوشت کرده است ـ، محمّد بن محمّد بن عصام کلینی، هارون بن موسی تلعکبری شیبانی و...
شیخ اجل طوسی این کتابها را جزء تألیفات کلینی به شمار آورده:
1. کتاب الرجال،
2.کتاب الردّ علی القرامطه،(1)
3. کتاب رسائل الائمّة علیهمالسلام،
4. کتاب تعبیر الرؤیأ،
5. مجموعه شعر (مشتمل بر قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهلبیت عصمت و طهارت علیهم السلام گفته اند)،
6. کتاب الکافی.
ثقةالاسلام کلینی پس از آن همه کوشش و تألیف و رواج و رونق مکتب خردپسند اهلبیت عصمت و طهارت علیهم السلام، سرانجام در سال 328 یا 329 ـ که مصادف با آغاز غیبت کبرای امام زمان علیه السلام بود ـ در شهر بغداد چشم از جهان فروبست. آرامگاهش امروز در ناحیه شرقی نهر دجله، کنار پل قدیم بغداد، معروف و زیارتگاه مسلمانان است.
پی نوشت:
1. قرامطه، فرقهاى که عقیده داشتند اسماعیل پسر امام صادق علیهالسلام ، امام غایب است. اولین بار شخصى به نام «قرمط» از مردم کوفه، چنین ادعایى کرد و پیروان او به نام وى خوانده شدند.
مرحوم حجتالاسلام علی دوانی، کتاب مفاخر اسلام، ج 3، ص 40 ؛ با اندکی تصرف